1.   scheurbuik zn. 'ziekte (scorbutus)'
categorie:
leenwoord, uitleenwoord, volksetymologie
Vnnl. scoorbuyck 'scheurbuik' in Lepelcruyt ... es seer goet tseghen ... dat scoorbuyck 'Lepelblad is zeer goed tegen de scheurbuik' [1554; Dodonaeus], scheur-buyck, schor buyck [1588; Kil.].
Scheurbuik is onder volksetymologische invloed van scheur en buik ontstaan uit ouder sc(h)oorbuyck, dat is ontleend aan Middelnederduits schorbuck [1404; Toll.]. Het Nederduitse woord is ontleend aan een Scandinavische taal; vroeg geattesteerd zijn: Oudnoords skyrbjúgr [13e eeuw], Oudzweeds skörbiûgh [ca. 1330] (Nieuwzweeds skörbjugg). Het Oudnoordse woord is samengesteld uit skyr 'zure melk' en bjúgr 'gezwel': de ziekte werd toegeschreven aan het langdurige gebruik van skyr, de oude Noorse scheepskost tijdens lange zeereizen. De middeleeuws-Latijnse medische term scorbutus 'scheurbuik' [1541; Toll.] zou kunnen berusten op oude Nederduitse of Nederlandse vormen zoals het in 1592 in Groningen opgetekende schoerbot (Toll.), eveneens door volksetymologie gevormde samenstelling op grond van de sterke pijnen in het beendersysteem waarmee scheurbuik gepaard kan gaan.
De ziekte die vroeger veel voorkwam op de grote vaart heeft als officiële naam ascorbinezuurdeficiëntie. Een tekort aan vitamine C (oftewel ascorbinezuur, een woord waarin het eerste element een afleiding is van scorbutus) veroorzaakt bloedingen van het tandvlees en de benen, waaraan men uiteindelijk kan bezwijken. In tegenstelling tot wat men oorspronkelijk kennelijk dacht, heeft de ziekte niets met de buik te maken.
De Latijnse naam scorbutus leidde in het Nederlands tot de nevenvorm scheurbuit [1771; iWNT]. Een andere volksetymologisch gevormde variant is scheurbot [1665-71; iWNT]. Het Nederlandse woord is uitgeleend aan het Frans als scuerbuyck [1557; Rey], maar daar later verdrongen door scorbut [begin 17e eeuw; Rey]. Het Engels heeft het ontleend als scorbuicke [1598; OED], maar ook daar is het verdrongen, eerst door scorbut [1597; OED] en later door scurvy.
Fries: skuorbûk, skuorbot


  naar boven