81.   convergent
categorie:
leenwoord, geleerde schepping, bedenker bekend
Zie: convergeren
82.   convergeren ww. 'samenbuigen, zich naar één punt richten'
categorie:
leenwoord, geleerde schepping, bedenker bekend
Nnl. convergeren "(wisk.) hoe langer hoe meer naderen. Het tegengestelde van divergeren" [1824; Weiland], convergeeren 'zich naar één punt richten, in één punt samenkomen' [1847; Kramers], 'samenkomen, tot elkaar neigen' [1847; Kramers].
Ontleend aan Neolatijn convergere 'naar elkaar toe lopen, samenkomen' < Laatlatijn convergere 'hellen, neigen', gevormd uit com- 'samen' en Latijn vergere 'naderen, hellen, neigen'. Zie ook divergeren.
De term is voor het eerst gebruikt in het Neolatijn door Kepler in 1611 (zie hieronder bij convergent) en werd in de wetenschap snel een internationaal woord; de niet-wetenschappelijke betekenis heeft zich pas vanaf de 19e eeuw ontwikkeld.
convergent bn. 'naderend, samenvallend'. Nnl. convergent 'in één punt samenkomend' [1847; Kramers], 'samenbuigend, naar één punt gericht (van lichtstralen)' [1895; WNT Aanv.]. Ontleend aan Neolatijn convergens, teg.deelw. van het werkwoord convergere. Voor het eerst door de Duitse astronoom Johannes Kepler (1571-1630) in 1611 in het Neolatijn in deze zin gebruikt: radii convergentes 'convergerende stralen'.
83.   coördinaat zn. 'lijn die de ligging van punten, lijnen of vlakken bepaalt'; (mv., BN) 'persoonlijke gegevens'
categorie:
leenwoord, geleerde schepping, leenbetekenis
Vnnl. coördinaat (bn.) 't'zamengheschickt' [1658; Meijer]; nnl. (mv.) coördinaten 'lijnen of hoeken ter bepaling van punten' [1852; WNT voerstraal], coördinaten 'persoonlijke gegevens, personalia' [1997; Nederlands van Nu 45, 147].
Internationaal woord, misschien ontleend via Engels coordinate 'id.' [1823; OED], op basis van Latijn com- 'samen, met' en ordinātus, verl.deelw. bij ordināre 'rangschikken', zie coördineren.
In de oudste vindplaats moet coördinaat als bn. net als in de oudste Engelse vindplaatsen [1641; OED] worden gezien als contrasterend met subordinaat 'ondergeschikt'. In de moderne betekenis (zowel in het Engels als het Nederlands vanaf de 19e eeuw) werd coördinaat geherinterpreteerd als co- 'samen' bij ordinaat 'rechte lijn bij plaatsbepaling van een punt in de ruimte'. Bij gebruik van coördinaten is er altijd sprake van meer dan één lijn.
De BN betekenis 'personalia' is ontleend aan Frans coordonnées 'bepalende lijnen in de wiskunde, aardrijkskunde, etc.' [1754; Rey], 'bepalende gegevens van een persoon, personalia' [midden 20e eeuw; Rey].
84.   coördinator
categorie:
geleerde schepping
Zie: coördineren
85.   corpus zn. 'verzameling teksten'
categorie:
geleerde schepping
Nnl. corpus 'verzamelwerk' [1967; Bakker], 'verzameling teksten' [1976; Dale].
Internationale wetenschappelijke term uit de 19e eeuw, met name in corpus juris 'collectie teksten inzake Romeins recht' (Rey), overgenomen uit Neolatijn corpus 'groep, verzameling' < Latijn corpus 'lichaam'. Dit woord ligt ook ten grondslag aan corps, korps, corporatie, corpulent, corsage, corselet, korset.
Fries: korpus
86.   cosinus
categorie:
leenwoord, geleerde schepping
Zie: sinus
87.   crematie zn. 'lijkverbranding'
categorie:
leenwoord, geleerde schepping
Nnl. crematie [1876; WNT Aanv.].
Internationaal neologisme, zo ook in bijv. Engels their Cremation or enterment 'hun lijkverbranding of begrafenis' [1658; OED], afgeleid van het Latijnse werkwoord cremāre 'verbranden'.
Er bestaat een Oudfrans zn. crémation [13e eeuw], maar dat betekende 'verbranding' in het algemeen; de specifieke betekenis 'lijkverbranding' komt in het Frans pas in 1823 voor.
crematorium zn. 'Instelling voor lijkverbranding'. Nnl. crematorium [1910; WNT Aanv.]. Ontleend aan Frans crematorium, ontstaan in dezelfde tijd als crematie en gevormd naar het voorbeeld van Latijnse woorden als auditorium, directorium. ◆ cremeren ww. 'verbranden van lijken'. Nnl. cremeren [1943; WNT Aanv.]. Wrsch. in het Nederlands gevormd bij crematie, naar het voorbeeld van andere werkwoorden op -eren bij zn. op -atie.
Fries: kremaasje
88.   crematorium
categorie:
leenwoord, geleerde schepping
Zie: crematie
89.   criterium zn. 'beslissend kenmerk, toets; soort wegwedstrijd in de wielersport'
categorie:
leenwoord, geleerde schepping
Vnnl. criterium 'kenteken' [1663; Meijer]; nnl. criterium 'merk; onderscheidingsteken; maatstaf' [1872; Dale], criterium 'wielerwedstrijd waarbij een parcours enkele keren moet worden afgelegd' [1921; De Wolff].
Ontleend aan Neolatijn criterium 'kenmerk' < Grieks kritḗrion 'hulpmiddel om te oordelen', bij het werkwoord krínein 'onderscheiden', zie crisis.
De jonge betekenis 'wielerwedstrijd' is net als vele andere termen uit de wielersport ontleend aan het Frans, omdat het eerste criterium in 1921 werd gehouden in Longchamp en de naam van de wedstrijd in de Nederlandstalige pers werd overgenomen. Al in 1921 werd er in België een criterium georganiseerd, in 1934 kreeg een wegwedstrijd ook officieel die naam: het Criterium van Antwerpen. Het gebruikelijke meervoud in deze betekenis is criteriums, in tegenstelling tot criteria voor de oorspr. betekenis.
Literatuur: L. de Wolff e.a. (1951) Sportencyclopedie, Amsterdam
Fries: kritearium
90.   cruciaal bn. 'van overheersend belang, doorslaggevend'
categorie:
leenwoord, geleerde schepping, bedenker bekend
Nnl. cruciaal 'id.' [1950; WNT Aanv.].
Ontleend aan Engels crucial 'id.' [1830; OED], eerder 'kruisvormig' [1706; OED] < Frans cruciale 'id.' [1561; Rey] (ook 'cruciaal' [1911; Rey], terugontleend aan het Engels), gevormd als medische term (bijv. als spiervorm) op basis van Latijn crux 'kruis, kwelling' (zie kruis) met het bijvoeglijke achtervoegsel -al.
De Britse geleerde Francis Bacon (1561-1626) gebruikte de Latijnse term instantia crucis [1620; OED] als aanduiding voor 'kruispunt van wegen, waar een beslissing genomen moest worden over de verdere richting'; van de Ierse scheikundige Robert Boyle (1627-1692) en de Britse natuurkundige Isaac Newton (1642-1727) is de Latijnse term experimentum crucis [1672; OED] bekend, in de zin van 'uiterst belangrijk doorslaggevend experiment'. De onderzoeker Herschel citeert de woorden van Bacon in 1830 als crucial instance 'doorslaggevend punt', waaruit blijkt dat de term crucial inmiddels in deze betekenis ingang had gevonden.
Fries: krusiaal

< Vorige 10 lemmata | Volgende 10 lemmata >
  naar boven