1.   kaken ww. 'ingewanden verwijderen van een haring'
categorie:
geleed woord
Mnl. eerst in kaecharinc 'kaakharing, gekaakte haring' in vj tonnen kaecharinx 'zes tonnen kaakharing' [1332; via MNW], dan kaecken in 't werc der niewe maniere van soutene ofte kaeckene den harinc 'de toepassing van de nieuwe manier van zouten, oftewel het kaken van de haring' [1407; Beets 1905]; vnnl. twee caeck meskins, daer men den harinck mede caeckt 'twee kaakmesjes waarmee men de haring kaakt' [1574; Beets 1905].
Afleiding van kaak 1 'mondbot', dat bij vissers het gewone woord voor 'kieuw' is. Bij het kaken, een bewerking die alleen bij de haring wordt uitgevoerd, verwijdert men met een mes de kieuwen en een deel van de aangrenzende ingewanden; door de uitbloeding krijgt de haring een fijnere smaak.
Na het kaken legt men de haring in tonnen met zout; dit laatste conserveringsproces paste men ook al toe vóór de uitvinding van het kaken en het is dan ook buitengewoon onwaarschijnlijk dat het woord kaken zou zijn afgeleid van kaak 2 'schavot', waarvoor men in navolging van Kiliaan in het verleden wel een Middelnederlandse betekenis 'ton' veronderstelde. Frans caque 'ton' [ca. 1264; Rey] is niet verwant. Frans caquer '(haring)kaken' [1340; Rey] is aan het Nederlands ontleend en is volksetymologisch door associatie met caque later 'in een vat stoppen' [19e eeuw; Rey] gaan betekenen.
De uitvinding van het haringkaken wordt al sinds vele eeuwen toegeschreven aan Willem Beukels uit Biervliet (Zeeuws-Vlaanderen). Er is echter zeer weinig over hem bekend behalve dat hij in de 14e eeuw geleefd moet hebben; sinds het begin van de 19e eeuw wordt de verbinding van zijn naam aan het haringkaken dan ook door sommigen in twijfel getrokken. Doorman (1956) komt tot de conclusie dat de bestaande documenten geen zekerheid geven, maar dat Willem Beukels wel degelijk de uitvinder van het haringkaken kan zijn en dat dit tussen 1315 en 1330 moet zijn gebeurd. Beweringen dat het haringkaken al eerder op andere plaatsen (Vlaanderen of Scandinavië) bekend zou zijn geweest, worden door Doorman ontkracht.
Literatuur: A. Beets (1905), 'Haringkaken', in: Taal en letteren 15, 504-514 en 16, 200-204; G. Doorman (1956), 'Het haringkaken en Willem Beukels', in: Tijdschrift voor Geschiedenis 69, 371-386
Fries: kake


  naar boven