1.   herder zn. 'kuddehoeder'
categorie:
erfwoord, geleed woord
Onl. herdo 'herder' [ca. 1100; Will.]; mnl. herde [1240; Bern.], dat nog in de hele mnl. periode de frequentste vorm bleef; de vorm met -r eerst in de persoonsnaam willem die hardre 'Willem de Herder' [1297; CG I, 2373]; pas vnnl. wordt herder de gewone vorm: Kiliaan [1599] noemt herde 'herder' verouderd, Duits, Saksisch, Rijnlands, Vlaams.
Herder is ontstaan uit mnl. herde 'herder'; de uitgang -e (< pgm. *-ja) werd niet meer aangevoeld als factor die aangeeft dat er sprake is van een (handelende) persoon en werd vervangen door het achtervoegsel -er (zie -aar), dat zeer productief was in het vormen van nomina agentis uit werkwoorden. Herde is ontstaan uit onl. herdo < *hirdo < met umlaut uit pgm. *herd-ja-, met in het Nederlands regelmatige klankovergang ir- > er- voor medeklinker, zoals bij kerk naast Duits Kirche. Dit is een afleiding van een Germaans woord voor 'kudde', dat in het Nederlands eveneens tot *herde zou hebben geleid, maar dat door homonymievermijding al voor de schriftelijke overlevering is verdwenen, met uitzondering van één vindplaats in een vertaling uit het Nederduits [15e eeuw; MNW] en het dichterlijke, wrsch. door Bilderdijk op basis van het Duits geïntroduceerde, nnl. heerde.
Mhd. hertære (zonder sporen in het nhd.); ofri. herdere; vne. herder (nu vooral Amerikaans-Engels); bij mnl. herde 'herder' horen: os. hirdi (mnd. hērde, hirde); ohd. hirti (nhd. Hirt(e)); oe. hirde (ne. alleen in samenstellingen -herd); on. hirðir (nzw. herde); got. haírdeis; < pgm. *herd-ja- 'herder', afleiding van pgm. *herdō- 'kudde', waaruit mnd. hērde, hirde; ohd. herta (mhd. hert; maar nhd. Herde o.i.v. van het nnd.); oe. heord (ne. herd); on. hjörð (nzw. hjord); got. haírda.
Pgm. *herdō- 'kudde' is verwant met: Litouws (s)kerdžius 'herder'; Oudkerkslavisch črěda 'kudde' (Russisch čeredá 'rij'); Middelwelsh cordd 'groep, stam'; en wrsch. ook Sanskrit śárdha-s 'schaar, kudde' (bij śárdha 'kracht'); bij pie. *(s)ḱerdh- (IEW 579).
Fries: harder


  naar boven