|
|
5931.  |
 watteren ww. 'met watten voeren, opvullen'
categorie: leenwoord
Nnl. gevoerd en gewatteerd (over een mantel) [1817; Vad.lett., 425], watteren 'opvullen met watten' [1847; Kramers].
Ontleend, met in het Nederlands aanpassing aan de vorm van een verl.deelw., aan Frans ouaté 'gewatteerd' [1680; Rey], verl.deelw. van ouater (o.a.) 'voeren met watten' [1765; Rey] en afgeleid van ouate 'watten', zie watten.
Fries: wattearje
|
| 5932. |
wecken ww. 'levensmiddelen conserveren'
categorie: eponiem, leenwoord
Nnl. eerst Wecks conserveeringstoestel (sterilisator) [1905; Nieuwe Amersfoortsche Courant], Weck(sch)-glas [1912; Kramers], wecksen 'inmaken volgens de methode van fabrikant Weck' [1913; iWNT], wecken 'id.' [1913; iWNT].
Een afleiding van de eigennaam Weck, de naam van een methode voor het conserveren van levensmiddelen, Systeem WECK [1906; Zierikzeesche Nieuwsbode]. Deze methode werd gepropageerd door de Duitse firma van Johann Weck (1841-1914), die daar ca. 1900 de patenten voor gekocht had en de daarvoor vereiste benodigdheden als Weckflesschen [1915; Gelderlander] e.d. verkocht. De variant wecksen is vermoedelijk een afleiding van de tweede naamval Wecks in woorden als Wecks sterilisator [1905; Nieuwe Amersfoortsche Courant]. De term wecken is mogelijk gepropageerd door de firma Weck, die patent op die term genomen had, al zijn van een dergelijke propaganda geen schriftelijke attestaties uit het begin van de 20e eeuw bekend. In het Duits spreekt men van einwecken.
Literatuur: Sanders 1993
Fries: wekke
|
| 5933. |
wetenschap zn. 'kennis; bestudering van een vak'
categorie: leenwoord, geleed woord
Mnl. wetenschap 'het weten' in Na mire besten wetenscepen 'naar mijn beste weten' [1290-1310; MNW-R], by consente ofte wetenschap van den backer 'met toestemming of medeweten van de bakker' [1437; MNW]; vnnl. wetenscap 'systematisch verworven kennis' in Muse waren negen Goddinnen aller Wetenschap ende Consten [1560; iWNT].
Gevormd uit weten en -schap. Oorspr. was dit een abstractum met een neutrale betekenis '(het) weten, bewustzijn'. In de renaissance begon men d.m.v. onderzoek kennis te verwerven en systematisch te beschrijven, een activiteit waarvoor men het woord wetenschap koos.
◆ wetenschapper zn. 'wetenschapsbeoefenaar'. Nnl. niet ... als positi[e]ve wetenschapper, doch als metaphysiker en wijsgeer [1907; Boekenschouw]. Ontleend aan Duits Wissenschafter 'wetenschapsbeoefenaar' [ca. 1800; Pfeifer], een afleiding van Wissenschaft 'wetenschap', die als correcter werd beschouwd dan het aanvankelijk wat minachtende Wissenschaftler 'wetenschapper' [18e eeuw; Pfeifer]. Wissenschaft is op dezelfde manier gevormd als Nederlands wetenschap, uit wissen 'weten', verwant met weten, en -schaft, verwant met -schap.
Literatuur: Boekenschouw voor godsdienst, wetenschap en kunst 2 (z.a., 1907), Amsterdam/Leuven, 390
Fries: wittenskip ◆ wittenskipper
|
| 5934. |
whisky zn. 'sterke drank'
categorie: leenwoord
Nnl. "Whisky", een geestryke drank, van Mout gestookt [1787; Vad.lett., 570].
Ontleend aan Engels whisky 'id.' [1746; OED], eerder al whiskie 'id.' [1715; OED], in Ierland en VS whiskey, ook usque 'id.' [1728; OED], een verkorting van usquebea 'id.' [1706; BDE], iskie bae 'id.' [1583; BDE], ontleend aan Gaelic uisge beatha 'whisky', letterlijk 'levenswater'. Dat is mogelijk een leenvertaling van middeleeuws Latijn aqua vitae 'alcoholische drank', een term van de alchemisten, die ook in Engeland gebruikt werd [1471; OED] en die ook letterlijk 'levenswater' betekent. Een vergelijkbare leenvertaling vindt men in Frans eau de vie [14e eeuw; Rey]. Uisge 'water' is verwant met water, beatha 'leven' met kwiek en bio-.
Fries: whisky
|
| 5935. |
wiet zn. 'marihuana'
categorie: leenwoord
Nnl. weed 'marihuana' in omdat ik weed bij me had [1962; Reinsma 1975], wiet ... roken [1968; Reinsma 1975], ook nederwiet 'in Nederland geteelde marihuana' in En tot slot onze nationale trots: De Nederwiet ... De Nederwiet kost tussen de vier en zes gulden per doosje [1970; Veenstra/Kluit].
Ontleend aan Amerikaans-Engels weed 'marihuana' [1939; OED], ook 'marihuana-sigaret' [1929; OED], eerder al in het Engels weed 'tabak', ook weede 'id.' [1606; OED] en weed 'onkruidplant', eerder al weod 'id.' [ca. 888; OED], verwant met nnl. wieden en met verouderd Nederlands wied 'onkruid' [1624; iWNT], eerder al wiet 'id.' [1285; VMNW].
De term nederwiet voor in Nederland geteelde marihuana raakte eind jaren 1960 bekend door de zogenaamde Beursberichten van Koos Zwart, die aanvankelijk werden opgenomen in weekblad Hitweek (verschenen van 1965-1969) en in het begin van de jaren 1970 ook op de radio te horen waren. De woordvorm is wrsch. geïnspireerd door het woord nederbeat 'popmuziek van Nederlandse bodem', dat door Hitweek consequent als nederbiet werd geschreven.
Literatuur: J.P. Veenstra & H. Kluit (1970), Het oranje boekje voor gebruikers, Den Haag, 123
Fries: -
|
| 5936. |
wigwam zn. 'indianenhut'
categorie: leenwoord
Nnl. logys in haar huys, of Wigwams 'logies in hun huizen of wigwams' (over indianen) [1726; Mercurius], Zy hadden hier enige hutjes, of zogenaamde "Wigwams" [1772; Kalm].
Ontleend aan Engels wigwam 'wigwam' [1628; OED], dat een ontlening is van een woord uit het Algonkin (een Noord-Amerikaanse indianentaalfamilie), waarvan verschillende varianten bekend zijn, zoals wigwam uit het Abnaki dat letterlijk 'hun woning, hun huis' betekent, en het Delaware wiquoam 'id.'.
De koepelvormige wigwam, vervaardigd door indianen in het zuidwesten en westen van Amerika, verschilt in vorm duidelijk van de spitse tipi, een tent van de indianen van de prairie in Noord-Amerika. Tipi is een woord uit het Lakota, een taal van de Sioux in Noord- en Zuid-Dakota.
Literatuur: P. Kalm (1772), Reis door Noord Amerika, dl.2, Utrecht, 62; Mercurius (1726), Europische Mercurius, 37ste stuk, dl.1, Amsterdam, 29
Fries: wigwam
|
| 5937. |
wijk zn. 'stadsdeel'
categorie: leenwoord
Onl. wīk 'nederzetting' in vele plaatsnamen, o.a. Meginhardeswich [814-15, kopie 1170-75; Künzel], Euuic 'Ewijk (Gelderland)' [855, kopie ca. 900; Künzel], in uilla quondam Dorsteti nunc autem UUik nominata 'in het dorp dat eens Dorestede maar nu Wijk genoemd wordt' [948, kopie eind 11e eeuw; Künzel], Barduvich 'Baardwijk (Noord-Brabant)' [1136; Künzel]; mnl. inde prochien ende wiken 'in de parochies en de buurten' [1336-39; MNW], "Vicus". Een strate of wijck [1544; iWNT], de wijcken der stadt 'de wijken van de stad' [1573; Thes.].
In de oudste betekenis 'nederzetting, dorp' is onl. wīk, mnl. wijc ontleend aan Latijn vīcus 'dorp, gehucht, hoeve, wijk, huizenblok'. Het komt tot en met de 13e eeuw alleen in toponiemen voor. Mnl. wike 'buurt, stadsdeel', dus met -e, maar later weer verkort tot vnnl. wijk, is onafhankelijk daarvan ontleend aan middeleeuws Latijn vicus 'straat' [1278; Fuchs], dat op hetzelfde klassiek-Latijnse woord teruggaat.
Ook vroeg ontleend in de betekenis 'gehucht, dorp, stad, woongebied': os. wīk (mhd. vīc); ohd. wīh (mhd. wīch, terug te vinden in nhd. Weichbild 'stedelijk rechtsgebied'); ofri. -wīk (nfri. wyk 'wijk'); oe. wic (ne. vero. (behalve in sommige samenstellingen) wick).
Latijn vīcus is verwant met Latijn vīlla 'landgoed' (zie ook villa), uit resp. pie. *uoiḱos en *ueiḱs-leh2-. Hierbij horen ook, al dan niet ablautend: Gotisch weihs 'gehucht, dorp'; Grieks oĩkos 'huis, kamer, vaderstad, vermogen', Dorisch-Grieks -(w)ikes 'volksstam'; Sanskrit víś- 'nederzetting, stam'; Avestisch vīs- 'nederzetting'; Oudkerkslavisch vĭsĭ 'id.' (Tsjechisch ves).
Fries: wyk
|
| 5938. |
wijn zn. 'drank van gegiste druiven'
categorie: leenwoord
Onl. wīn 'wijn' in thia druncun uuin '(degenen) die wijn dronken' [10e eeuw; W.Ps.]; mnl. wijn in enen stop wins 'een kruik wijn' [1236; VMNW], wijn die ghevalschet es met watre 'wijn die (stiekem) aangelengd is met water' [1254; VMNW].
Vroege ontlening, uit de tijd van de Romeinse wijncultuur in Noordwest-Europa, aan Latijn vīnum 'wijn, wijndruif'.
Evenzo ontleend zijn: Got. wein; ohd. wīn (nhd. Wein); oe. wīn (ne. wine); os. en ofri. wīn; on. vín (de., zw., no. vin).
Latijn vīnum is verwant met: Grieks oĩnos; Armeens gini; Albanees verë; Hittitisch wiyan-; alle 'wijn', < pie. *ueih1-, *uoih1-, *uih1-. Misschien is dit afgeleid van een Indo-Europese wortel die 'draaien, kronkelen' betekent (Beekes 1987).
Zie ook vignet.
◆ wijngaard zn. 'plaats voor druiventeelt'. Onl. unser wingardo 'onze wijngaard' [ca. 1100; Will.], Wingardt (plaats bij Maastricht) [1176; Künzel]; mnl. vanden wijngaerde bi brugghe 'van De Wijngaard (naam van een begijnhof) bij Brugge' [1270; VMNW], ook wijngaert 'wijnstok' [1285; VMNW]. Samenstelling van wijn en gaard(e). Zie ook wingerd.
Literatuur: R.S.P. Beekes (1987), 'On Indo-European "wine"', in: Münchener Studien zur Sprachwissenschaft 48, 21-26
Fries: wyn ◆ wyngert
|
| 5939. |
wirwar zn. 'verward geheel'
categorie: leenwoord
Nnl. het was een "wirwar" [1816; Vad.lett., 54].
Ontleend aan Duits Wirrwarr 'warboel' [15e eeuw; Pfeifer], eerder al wirrewarren [voor 1350; Gärtner], een allitererende, op ablaut gebaseerde afleiding van wirren 'in de war brengen' [1314; Gärtner], tegenwoordig meestal met het voorvoegsel ver-, verwirren 'id.'. Wirren gaat terug op een ouder werkwoord wërren 'in de war brengen' [1077-81; Gärtner] < Oudhoogduits werran 'id.', verwant met vnnl. warren 'verwarren' [1599; Kil.], ook 'twisten' [1435-55; MNW-R], eerder al werren 'hinderen' [1201-15; VMNW], verwant met war.
In het Nederlands werd de ontlening uit het Duits begunstigd, omdat wirwar ook opgevat kon worden als een allitererende afleiding van het in betekenis verwante nnl. war 'wanorde'. Het is bovendien een woord van een type dat meer voorkomt in het Nederlands, blijkens mikmak, liflaf, rimram [1623; iWNT], tiktak o.a. 'zeker spel' [1550; iWNT] e.d.
Fries: -
|
| 5940. |
wok zn. 'pan met bolle bodem'
categorie: leenwoord
Nnl. Verhit ... de olie in een wok of andere pan [1973; Van Pareren], Smullen uit de "wok" of "wadjan" [1977; Soester Courant].
Ontleend, mogelijk via Engels wok 'pan met bolle bodem' [OED; 1969], eerder al wock 'id.' [1952; OED], aan Chinees (Kantonees) wok 'id.'.
Literatuur: L.M.A. van Pareren e.a. (1973), Menu: Spectrum Recepten Encyclopedie, Utrecht, 468
Fries: wok
|
< Vorige 10 lemmata | Volgende 10 lemmata >
naar boven
|
