1.   waarnemen ww. 'gewaarworden; tijdelijk vervullen'
categorie:
geleed woord
Mnl. ware nemen 'aandacht schenken aan, zorg dragen voor' in Du sander sente Seruase dare. dat her der cristenheide neme ware 'toen zond hij Sint-Servaas daarheen, opdat hij de christelijke gemeenschap onder zijn hoede zou nemen' [1200; VMNW ware II], (si) met groter besechheiden Hars namen ware in elker stonde 'zij verzorgden haar voortdurend met grote inspanning' [1265-70; VMNW], die pape nam doe dat vatekijn Ende ondeet ende nams ware 'de priester nam toen het vaatje en opende en inspecteerde het' [1290; VMNW], Sommighe menschen en connen niet zwighen ende en nemen niet waer wat si seggen '... en letten niet op wat ze zeggen' [1437; MNW-P]; vnnl. waernemen ook 'aandachtig bekijken, gadeslaan' in ick neme waer, ick slae gaey, ic mercke vlijtelick [1552; iWNT], 'benutten, profiteren van' in De gheleghentheyt waernemen [1552; iWNT], '(een ambt) uitoefenen' in 't ampt van oppercoopman waernemen [1624; iWNT], 'zorg dragen voor een zaak' in Laet den handel van Percia altijt wel waernemen 'onderhoud de handelsbetrekkingen met Perzië altijd goed' [1627; iWNT]; nnl. Wy hebben hier een byzonder verschynsel waargenomen [1761; iWNT].
Gevormd uit mnl. ware 'zorg, aandacht, opmerkzaamheid' en nemen.
Nfri. waarnimme.
Bij mnl. ware: os. wara; ohd. wara (mhd. war(e)) ofri. ware; oe. waru; on. vari; alle 'opmerkzaamheid, zorg, bescherming e.d.' < pgm. *warō-. Hetzelfde eerste lid komt ook voor in waarschuwen en verwaarlozen, en zie ook garage en garant.
Hierbij ook het bn. *wara- 'opmerkzaam, behoedzaam', waarvoor zie gewaarworden, en het ww. *warōn- 'behoeden, zorgen voor', waarvoor zie bewaren.
Verwant met: Latijn verērī 'bezorgd zijn, vrezen' (zie ook reverentie); Grieks horãn 'bewaken, toezien, kijken' (zie ook panorama en diorama); Oudiers cóïr 'oprecht'; Tochaars B wär- 'ruiken', were 'geur'; bij de wortel pie. *uer- 'bemerken, gadeslaan' (LIV 685).
De betekenissen 'in acht nemen, aandacht schenken, zorg dragen' en algemener 'aandachtig bekijken, gadeslaan' zijn al Middelnederlands. In het Vroegnieuwnederlands ontstonden hieruit enkele afgeleide betekenissen, bijv. 'de belangen van een zaak of persoon behartigen' (in een zaak waarnemen), 'een ambt of functie uitoefenen' (in een functie waarnemen, ontstaan via 'zorg dragen voor de uitvoering van een ambt') en 'benutten' (in de gelegenheid waarnemen).
Fries: waarnimme


  naar boven