1.   bakzeil halen ww. 'achteruitkrabbelen'
categorie:
leenwoord
Nnl. in Haal je ook al bakzeil [1806-07; WNT].
Ontleend aan Engels back a sail [1707], oorspr. een zeemansterm: 'het zeil zo stellen dat de wind er recht op staat en dus de vaart vermindert', die later ook figuurlijk gebruikt ging worden. Het eerste lid bleef onvertaald, omdat het werd geïdentificeerd met het eerste lid in bakboord en bakstag.
Fries: bakseilhelje
2.   halen ww. 'bij zich brengen, bereiken'
categorie:
waarschijnlijk erfwoord
Mnl. halen 'bij zich brengen' [1265-70; CG II, Lut.K], seil halen 'zeil halen, het zeil hijsen' in begonde een scip ... sijn seil te haelne ende woude vorbi [1365-85; MNW-R]; vnnl. het niet kunnen halen bij iets '(bij onderlinge vergelijking) zelfs niet in de buurt komen' [1624; WNT]; nnl. halen 'bereiken (door moeite of inspanning)' in hij haalt den wal [1822; WNT], ik begon te vrezen dat ik het niet halen zou [1844; WNT].
Os. halon (mnd. halen); ohd. halōn, holōn 'trekken, brengen' (mhd. haln, holn; nhd. holen 'halen'); ofri. halia 'wegpakken' (nfri. helje 'halen'); oe. geholian 'verkrijgen' (maar me. halen 'slepen, trekken' (ne. hale, haul) is ontleend aan het Oudfrans); on. hala (< mnd.; nzw. hala 'aanhalen, aantrekken'); < pgm. *halōjan- 'halen'. Als zeemansterm ontleend door het Frans: haler 'hijsen (van zeilen), voortslepen' [begin 12e eeuw; Rey]; ook Spaans halar, Portugees alar.
Buiten het West-Germaans komt het woord, behalve als ontlening, niet voor. De verdere herkomst is dan ook onduidelijk. Traditioneel verbindt men het met Latijn calāre 'uitroepen, samenroepen' en Grieks kaleĩn 'roepen, noemen', zie hel 2, waarbij men een grondbetekenis 'hierheen roepen' veronderstelt; dat lijkt semantisch niet direct aannemelijk en blijft dus speculatief. Nog minder wrsch. is verband met Grieks kálōs 'touw, kabel', een woord dat geheel geïsoleerd staat. Mogelijk is het Germaanse woord overgenomen uit een lokale voor-Indo-Europese substraattaal.
Al in het vroegste, 13e-eeuwse, Middelnederlands heeft halen een groot deel van de huidige rijke schakering aan betekenisnuances, inclusief adem halen; afzonderlijke datering daarvan is dan ook niet zinvol, evenmin als beschijving van betekenisontwikkelingen. Wel relatief jong is de al dan niet abstracte betekenis 'bereiken', waarbij dus de handelende persoon bij het doel komt in plaats van andersom. Hetzelfde geldt voor het abstracte gebruik het (niet) halen bij in vergelijkingen, vaak met een niet-persoon als onderwerp.
Zie voor enkele afleidingen inhalen, verhaal, verhalen.
behalen ww. 'verwerven, door inspanning verkrijgen'. Mnl. behalen 'id.' [1440; MNW]. Afleiding met be-, dat hier geen duidelijke betekenis toevoegt. Min of meer synoniem met (de betreffende deelbetekenis van) halen, maar nooit met een concreet voorwerp of een persoon als object.
Fries: helje


  naar boven