trefwoord: "katrol"
1 tot 1 van 1
Index:
kater 1
kater 2
katern
katheder
kathedraal
katheter
kathode
katholiek
katje
katoen
katrol
kattebelletje
katten
katzwijm
kauw
kauwen
kauwgom
kavel
kavelen
kaviaar
kazemat
1.  |
 katrol zn. 'schijf van een takelblok' categorie: etymologie onduidelijk Mnl. wrsch. al in de persoonsnaam mikiel katerol [1305; Beele 1975, 277], dan een catarol of paleye, daer dat zeel ofte touw sal doorgaen 'een katrol waar het touw doorheen loopt', enen caterol, daermede dat men water up wiindet 'een katrol waarmee men water optakelt' [beide ca. 1460; MNW]; vnnl. caterolle 'katrol' [1573; Thes.], een caterolle metten paley-zeel 'een katrol met een katroltouw' [1582; WNT], katerol [1599; Kil.], catrol [1608; WNT]. Herkomst onduidelijk. Vermoedelijk een samenstelling uit kat en rol. Enkele kanttekeningen bij deze aanname zijn: a) het woord werd in het vnnl. meestal met c- geschreven, terwijl kat dan al een stabiele spelling met k- heeft; b) mnl. caterol is mannelijk, terwijl mnl. rolle vrouwelijk is; nnl. katrol is weer wel vrouwelijk; c) in een dergelijke samenstelling zou men de klemtoon op kat verwachten, maar misschien lag die daar vroeger wél. Onduidelijker is de semantiek: d) het eerste lid zou een overdrachtelijk gebruik van de dierennaam kat moeten zijn. Er bestond een mnl. catte 'stormkat, belegeringswerktuig' en de katrol kan een hulpmiddel zijn om zo'n werktuig te verplaatsen. In het Frans bestond chat 'ijzer waar het koord van een schietlood door loopt' en 'katrol om emmers uit een put op te halen' en in het Waals bestond cat dormant 'windas om vrachten op te hijsen', letterlijk 'slapende kat' (FEW). Niet wrsch. lijkt verband met kat 'bepaald scheepstype' dat al voorkomt als middeleeuws Latijn gatus [ca. 1175; Du Cange], catta en Oudfrans chat. Wel mogelijk is verband met het werkwoord katten (van een anker) 'het anker binnenhijsen vanaf het wateroppervlak zonder dat de scheepswand geraakt wordt'; het daarvoor gebruikte werktuig heette kat, met onderdelen als kattakel, katblok, kathaak etc. (bijv. katte-block [1671; WNT]). Het probleem hierbij is dat deze woorden nog niet in het Middelnederlands zijn geattesteerd en dat ook hier de relatie met de dierennaam onduidelijk is. Een alternatieve etymologie is echter niet voorhanden. Buiten het Nederlands is het woord onbekend. Ontlening aan dialectisch Frans cadrolle 'id.' (Vercoullie) is uitgesloten; de hierbij aangehaalde vindplaats staat geïsoleerd en is zeer laat (1889) en berust dus ongetwijfeld op ontlening aan het Nederlands. Fries: - |