Gezocht op:
trefwoord: "-gewijs"

1 tot 1 van 1

Index:



gewei
geweld
geweldig
gewelf
gewennen, gewend
gewest
geweten
gewezen
gewicht
gewiekst

-gewijs

gewijsde
gewild
gewillig
gewis
gewoon
gewoonte
gewoontjes
gewoonweg
gewricht
gewrocht
1.   -gewijs in bijwoordelijke samenstellingen met een zn. 'op de genoemde wijze, in de genoemde vorm'
categorie: geleed woord
Mnl. gewise 'op de genoemde wijze, in de genoemde vorm' zoals in: in tcruse ghewise 'kruisgewijs, in de vorm van een kruis' [ca. 1465; MNW], diefs gewise 'op de wijze een dief, door te stelen' [1480; MNW], in ghecs ghewise 'zoals een gek, koddig' [1485; MNW]; vnnl. coopmansgewise 'zoals een koopman' [1507; MNW], maar meestal al in de vorm -gewijze, later geapocopeerd tot -gewijs. Ook met distributieve betekenis: rijensgewijze 'in rijen' [1697; WNT]; nnl. paarsgewijze 'in paren' [1861; WNT vier I].
Ouder, en met dezelfde functie, is mnl. wise zoals in in beesten wise 'zoals een beest', datmen mids upten yse mendde in kautsieden wise 'dat men midden op het ijs kon mennen (= met paard en wagen kon rijden) als op een geplaveide straat' [beide 1300-25; MNW-R], ridders wise 'zoals een ridder' [1485; MNW]. Nnl. sedert het eind van de 20e eeuw krijgt -gewijs ook de betekenis van Engels -wise 'wat betreft, -technisch' in bijv. temperatuurgewijs gaan we er niet op vooruit [2004; pers.waarn.].
De oude constructie in + (zn. in de genitief) + wise bestond ook in het Middelhoogduits (in + zn. + wīs), waar deze tot op heden voortleeft in het volkomen met het Nederlandse gebruik overeenstemmende -weise. Zie voor de herkomst onder wijze 'manier'. Mnl. ghewise komt als opzichzelfstaand zn. niet voor en het is dan ook opmerkelijk dat wise gedurende de 15e en 16e eeuw werd vervangen door ghewise. Aangezien in diezelfde periode geleidelijk het voorzetsel in uit de constructie verdween, moet men misschien denken aan een soort compensatie: in + zn. + wise > zn. + ghewise. De combinaties in + zn. + ghewise en zn. + wise komen inderdaad slechts zeer beperkt voor.
In de periode dat de vorm -gewijze zich stabiliseerde, dus in het Vroegnieuwnederlands, begon het woorddeel ook steeds productiever te worden. Hetzelfde gebeurde in dezelfde periode in het Duits met -weise. Of deze ontwikkelingen invloed op elkaar hebben gehad, is niet met zekerheid te zeggen.


  naar boven