1.   konstabel zn. 'onderofficier bij de marine'
categorie:
leenwoord
Mnl. die coninc stauele 'de onderaanvoerders' [1285; VMNW], coningstauel 'bevelhebber' [1285; VMNW], comestavele van den here 'bevelhebber van de koning' [14e eeuw, kopie 19e eeuw; MNW comestavele]; vnnl. die conestable van Castilien 'de bevelhebber van Castilië' [1530; MNW stegelreep], constapel '(onder)officier op een bewapend koopvaardijschip' in die ... officieren, te weten, schipper, connestapel ... [1595; WNT], koningh-stable, konnestabel, konstabel 'stalmeester, bevelhebber over de ruiterij' [1599; Kil.], constabel 'opzichter over de kanonniers' [1599; WNT].
Ontleend aan Oudfrans connestable '(opper)bevelhebber' [1281; TLF], eerder al conestable 'militaire aanvoerder, aanvoerder der cavalerie' [ca. 1155; TLF], (Nieuwfrans connétable 'opperbevelhebber'), ontwikkeld uit Laatlatijn comes stabulī 'stalmeester'. Latijn comes (genitief comitis) 'dienaar, metgezel' (waaruit Frans comte 'graaf' en door ontlening Engels count '(niet-Engelse) graaf') is gevormd uit com- 'samen, met' en het werkwoord īre 'gaan', zie circuit. Latijn stabulum (genitief stabulī) 'stal', letterlijk 'plaats om in te staan', is een afleiding van stāre 'staan', verwant met staan. De Middelnederlandse nevenvorm conincstauel is ontstaan door volksetymologische associatie met coninc 'koning'. De oude vormen met -v- (constavele e.d.) gaan terug op een Romaanse variant.
De oorspronkelijke betekenis 'stalmeester, opzichter over de paarden' ontwikkelde zich door de steeds belangrijker wordende rol van de cavalerie tot die van 'bevelhebber over de ruiterij' (Rey). In het Frans is de connétable opgeklommen tot 'grootofficier, opperbevelhebber'. De Nederlandse konstabel is via 'opzichter over de kanonniers' een 'onderofficier bij de marine' geworden. In het Engels heeft constable via 'handhaver van de openbare orde' de betekenis 'politieman' gekregen, evenals konstapel in het Zweeds. De betekenisevolutie, van 'dienaar' naar 'toezichthouder' en 'aanvoerder', is goed vergelijkbaar met die van maarschalk.
Fries: -


  naar boven