1.   karbonade zn. (NN) 'kotelet, stuk runder- of varkensrib'
categorie:
leenwoord, betekenisverschil België/Nederland
Vnnl. dese sausijssen ende carbonaden ... op den rooster gebraden [1500-25; Jansen/van Winter], carbonnade 'op houtskool te roosteren of geroosterd stuk vlees' [1573; Thes.], karbonade 'id.' [1599; Kil.]; nnl. de Karbonade ... op de Rooster laaten braaden [1752; WNT], algemener 'ribstukje van een kalf, varken of lam' in van het kalf ... de karbonaden en de schijf [ca. 1859; WNT].
Ontleend aan Frans carbonnade 'het op houtskool roosteren van vlees; het aldus geroosterde vlees' [14e eeuw; TLF], ontleend aan Provençaals carbonada 'geroosterd vlees' of Italiaans carbonata 'id.' [1300-49; Battaglia], die beide zijn afgeleid van carbon 'houtskool', zie carbonpapier.
Oorspr. duidt het woord een stuk vlees aan dat op een bepaalde manier wordt bereid. Men gebruikte daarvoor bepaalde vleesdelen en in het Nederlands is de betekenis van karbonade overgegaan op die vleesdelen, en betekent het nu 'klein stuk vlees van rug, schouder, rib of haas van een kalf, lam, schaap of varken', onafhankelijk van de bereidingswijze. Wanneer deze overgang ongeveer heeft plaatsgevonden is niet goed uit te maken, omdat de context in de bronnen hierover zelden duidelijk is. In het Frans is het woord inmiddels verouderd, een karbonade heet daar côtelette, zie ook kotelet.
Het achtervoegsel -ata resp. -ade wordt in het Italiaans en later in het Frans vaker gebruikt voor gerechten, achter een woord dat een karakteristiek ingrediënt of bereidingselement aanduidt. Andere woorden met hetzelfde achtervoegsel zijn in het Nederlands bijv. limonade, marinade, marmelade, pommade, rollade, salade, sukade. Bij rechtstreekse ontleningen uit het Italiaans, bijv. sukade uit Italiaans zuccata, is het achtervoegsel in het Nederlands door analogie aangepast. Italiaans -ata (< Latijn -āta) is oorspr. de onzijdige meervoudsuitgang van verleden deelwoorden van werkwoorden op -are; aan sommige van de hierboven genoemde woorden ligt inderdaad een werkwoord ten grondslag, bijv. (in)salare '(een gerecht) zouten' bij (in)salata 'salade'.
Fries: karbonade


  naar boven