1.   noord bw. 'in de richting waar het kompas naartoe wijst'
categorie:
erfwoord
Onl. north 'noord' in toponiemen, o.a. Nortgouue 'gebied in Gelderland' [790-793, kopie 1170-75; Künzel], North Tuianti 'Noord-Twente (Overijssel)' [797, kopie begin 10e eeuw; Künzel], in de glossen northost 'noordoost' en northuuest 'noordwest' [beide 1001-50; CG II-1, 120]; mnl. nort (zn.) 'windstreek' in Ende oc seldise sien comen ... van noert 'en ook zal je ze zien komen vanuit het noorden' [1291-1300; VMNW], (bw.) 'in of uit noordelijke richting' in nort van der kerke 'ten noorden van de kerk' [1267; VMNW], die welke polre hem strect, ... nord neuen den dijc, toten ... dunen 'welke polder zich in noordelijke richting uitstrekt langs de dijk tot aan de duinen' [1277; VMNW].
Os. north (bw., mnd. nort, nōrt); ohd. nord (zn., nhd. Nord); ofri. north (zn. en bw., nfri. noard); oe. norð (bw., ne. zn. north); on. norðr (zn. en bw., nzw. norr); < pgm. *nurþa-.
Bij noorden 'windrichting' horen ohd. nordan 'id.' (nhd. Norden) en de bijwoorden ('in het noorden enz.'): mnd. norden; ohd. nordana; oe. norðan; on. norðan; < pgm. *nurþan-, gevormd met een achtervoegsel dat richting aangeeft.
Wrsch. verwant met: Umbrisch nertru 'links', Oskisch nertrak 'id.'; Grieks nérteros 'dieper, lager gelegen'; < pie. *nert-, *nrt- (IEW 765). Als de oorspr. betekenis 'laaggelegen, onderaards' is (vergelijk met andere uitgang Sanskrit naraka- 'onderwereld, hel'), kan het begrip 'noorden' verklaard worden als het gebied waar de zon onder de aarde is (tegenover het zuiden waar zij haar hoogste punt bereikt). Wanneer men zich tot het oosten richt (bijv. in gebed), is het noorden aan de linkerzijde, hetgeen de Italische betekenis verklaart.
Deze korte vorm noord komt vooral voor in afleidingen en samenstellingen. Afleidingen zijn noorden, oorspr. een bw. en bn., maar gewoonlijk zelfstandig gebruikt het noorden als naam van de windstreek, noordelijk 'in het noorden, in of uit de richting van het noorden', en noorder 'noordelijk', dat nu alleen nog in samenstellingen voorkomt.
Fries: noard


  naar boven