trefwoord: "ochtend"
1 tot 1 van 1
Index:
ober
object
obligatie
obsceen
obscuur
obstakel
occasion, occasie
occult
oceaan
och
ochtend
octopus
octrooi
ode
odeur
oedeem
oehoe
oer
oer-
oeros
oester
1.  |
 ochtend zn. 'vroege morgen' categorie: substraatwoord, metanalyse Mnl. gif ire nuhte 'geef (het) haar 's ochtends' [1250; VMNW], hie come wercdaghe nuchtens in die borgh 'hij moet op werkdagen 's ochtends in de burcht komen' [1277; VMNW], een ochtent male of een avont male 'een ochtendmaal of een avondmaal' [1399; MNW-P], des ochtens voir die cloc ''s ochtends, voor de klok slaat' [1350-97; MNW ochten], van den uchtent totten avont 'van de ochtend tot de avond' [1458; MNW-P]. De verwachte vorm op grond van de verwante woorden in de andere Germaanse talen is mnl. *uchte of *ochte, met verkorting van Proto-Germaans ū voor cluster cht, en de verandering van u > o in dialecten waar die nog niet had plaatsgevonden. Hieruit ontstonden enkele nevenvormen: de n- in nuhte, nuchtens is ontstaan door verkeerde woordscheiding van combinaties met lidwoord of voorzetsel *een uchten of *an uchten, of onder invloed van nuchter, oorspr. '(in de vroege morgen) nog niets gegeten of gedronken hebbend'. De -n- achter de woordstam ontstond uit de verbogen naamvallen. Ten slotte werd een -d toegevoegd onder invloed van avond. Deze -d was in het Middelnederlands zeldzaam, is nog niet aanwezig in de Vroegnieuwnederlandse woordenboeken (bijv. bij Kiliaan) en werd pas in de 17e eeuw algemeen. Os. ūhta 'morgenstond' (mnd. uchte 'schemering; morgenstond'); ohd. ūhta (mhd. ūhte ); oe. ūht(a); on. ótta (nzw. otta); got. ūhtwo; alle '(vroege) ochtend' < pgm. *ūhtōa < *unh(w)tōa-. Uit pie. *nkw-t- (IEW 762) 'nacht, periode voor het ontbijt'. Hierbij hoort, met o-trap i.p.v. nultrap, het zn. nacht < pie. *nokw-t-. Wegens de wortelverwantschap en de betekenissen in de verschillende talen is aannemelijk dat ochtend oudtijds die delen van de nacht heeft betekend die aansluiten op de dag. In een aantal Duitse dialecten komen verwanten van ochtend voor die zowel de ochtend- als de avondschemering aanduiden (of dat tot in de 20e eeuw deden). Deze algemenere betekenis van 'schemering' wordt als zeer archaïsch beschouwd (Markey 1987). De betekenis van ochtend verschilt in de Germaanse talen in de regel weinig van die van het woord morgen 1. De betekenisnuance in het Gotisch is dat ūhtwo de vroege morgen aanduidt en in het huidige Nederlands is dat niet anders. Op grond van de historische dialectgeografie neemt men aan dat het woord 'morgen', dat wordt beschouwd als de jongere aanduiding, het woord ochtend allengs heeft verdrongen. De gebieden waarin ochtend oorspronkelijk is, of dat nog niet zo lang geleden was, zijn dan restgebieden. In het Nederlandse taalgebied zijn dat Holland, Vlaanderen en Zeeland, daarbuiten landstreken in het westen van Duitsland van Oost-Friesland tot Baden-Württemberg, verder Schotland (Lollands), Scandinavië en IJsland. Literatuur: T.L. Markey (1987), 'Morning, Evening and the Twilight Between', in: S.N. Skomal e.a. (red.), Proto-Indo-European: The Archaeology of a linguistic Problem. Studies in Honor of Marija Gimbutas, Washingon D.C., 299-321 Fries: - |