31.   bintje zn. 'aardappelsoort (ras van Solanum tuberosum)'
categorie:
eponiem
Nnl. bintje [1910; Sanders 1993].
Eponiem, vernoemd door de Friese schoolmeester Kornelis Lieuwes de Vries naar een van zijn leerlingen, Bintsje Jansma, vernederlandst Bintje, het verkleinwoord (om de vrouwennaam te vormen) van de voornaam Ben < Benedictus, zie Benedictijn.
De door De Vries ontwikkelde aardappelvariëteit werd in 1905 voor het eerst geteeld en in 1910 op de markt gebracht. De Vries teelde ook andere aardappelsoorten die hij namen van zijn kinderen en later namen van leerlingen gaf (Sipke, Trijntje, Cato), maar deze soorten hadden minder succes.
Literatuur: Grauls 1991, 39-40
Fries: bintsje
32.   bougainville zn. 'heester van het geslacht Bougainvillea'
categorie:
leenwoord, eponiem
Nnl. bougainvillea's (mv.) [1899; WNT raam I], bougainville "een sierplant, vooral in Indië geliefd" [1912; Kramers].
Ontleend aan Frans bougainvillée [1809], genoemd naar de zeevaarder Louis-Antoine de Bougainville (1729-1811), bekend geworden door zijn boek Voyage autour du monde (1771).
33.   boycot zn. 'economische en/of sociale uitsluiting'
categorie:
leenwoord, eponiem
Nnl. boycot [1910; Sijs 2001], al eerder het werkwoord boycotten "doodverklaren, uitsluiten" [1899; Woordenschat].
Afgeleid van werkwoord boycotten < Engels boycott, genoemd naar Charles Cunningham Boycott (1832-1897), rentmeester van graaf Earne in het Ierse graafschap Mayo.
Toen Boycott in september 1880 na een aantal misoogsten weigerde de pachtgelden te verlagen, riep de Land League, de in 1879 opgerichte vereniging van pachters, op tot geweldloze actie: door de gehele lokale bevolking, inclusief de middenstanders, werd Boycott totaal genegeerd. De actie werd een succes, ook publicitair. In november 1880 werd het werkwoord to Boycott al in de Engelse krant The Times gebruikt. Al heel gauw raakt de term ook in het buitenland bekend: Frans boycotter [1880; Rey], Duits boykotten [ca. 1890; Pfeifer]. Boycott moest overigens Ierland ontvluchten en in 1881 werden de pachttarieven wettelijk geregeld.
Literatuur: Sanders 1993
34.   braille zn. 'blindenschrift'
categorie:
leenwoord, eponiem
Nnl. Braille-schrift [1899; Woordenschat].
Internationale term, genoemd naar de Fransman Louis Braille (1809-1853).
Braille werd op jonge leeftijd blind en kwam in 1819 op de blindenschool Institut des Jeunes Aveugles in Parijs. Op die school werd in 1821 geëxperimenteerd met een in 1819 door de Franse officier Charles Barbier ontworpen schrift dat bestond uit punten en streepjes, en bedoeld was om ook in het donker boodschappen te kunnen ontcijferen. Louis Braille werkte dit schrift verder uit tot een systeem met cellen van zes puntjes. De naam van Braille werd bekend door toedoen van Joseph Gaudet, die in 1844 een pamflet uitgaf over het nieuwe schrift. In de tweede helft van de 19e eeuw werd het snel algemeen in het blindenwerk.
Literatuur: Sanders 1993
35.   carter zn. 'metalen kast voor de krukas van een motor'
categorie:
leenwoord, eponiem
Nnl. carter 'kast voor krukas' [1911; WNT Aanv.].
Ontleend aan Frans carter 'versnellingsbak, kast voor de krukas', eerder al 'kettingkast (van een fiets)' [1891; TLF], verkorting van de Engelse woordgroep Carter gear-case 'Carter versnellingsbak', genoemd naar de Britse werktuigkundige John Harrison Carter (overleden 1903), die dergelijke beschermende kasten uitgevonden heeft.
In het Engels is het bestanddeel Carter weggevallen: gear case 'kettingkast (van een fiets)', gear box 'versnellingsbak', crankcase 'kast voor de krukas'.
36.   cerberus zn. 'strenge bewaker'
categorie:
leenwoord, eponiem
Nnl. Cerberus 'barse bewaker' [1725; WNT afblaffen], cerberus 'strenge bewaker' [1847; Kramers].
Ontleend aan Latijn cerberus 'driekoppige hellehond' < Grieks kérberos, een woord van onbekende (misschien oosterse) oorsprong. Het wel veronderstelde verband met Sanskrit karbará 'bont gespikkeld', gezegd van twee honden uit de onderwereld, is onjuist.
In de klassieke mythologie is de hond Cerberus de bewaker van de onderwereld; hij wordt voor het eerst vermeld in de Ilias van Homerus. Het Latijn kende daarnaast een bn. cerbereus met de betekenis '(als) van Cerberus'. In het Frans werd cerbère al sinds 1576 (Rey) in de literatuur gebruikt in de betekenis 'onverzettelijke, norse bewaker'; in het Engels was cerberus sinds 1695 gebruikelijk om, in overdrachtelijke zin, een norse bewaker aan te duiden. Het is daarom niet onmogelijk dat dit in het Nederlands ook al eerder gebeurde.
37.   chauvinisme zn. 'overdreven vaderlandsliefde'
categorie:
leenwoord, eponiem
Nnl. chauvinisme 'blinde vaderlandsliefde' [1873; WNT Aanv.].
Ontleend aan Frans chauvinisme 'id.' [1832; Rey], met het achtervoegsel -isme gevormd bij de eigennaam Chauvin. Wie deze Chauvin precies was, is omstreden. In de vlugschriften, prenten enz. waarmee men na Napoleons terugkeer van Elba de stemming te zijnen gunste probeert te beïnvloeden, treedt veelvuldig een oude grenadier met de naam Chauvin op. Soldaten op de prenten uit die tijd krijgen algauw de spotnaam chauvin. Daarna raakt de naam algemeen bekend door het personage Nicolas Chauvin uit Rochefort in het toneelstuk La Cocarde Tricolore van de gebroeders Logniard (eerste opvoering op 19 maart 1831).
chauvinist zn. 'overdreven vaderlandslievend persoon'. Nnl. chauvinist 'id.' [1865; Sanders 1993]. Ontleend aan Frans chauviniste 'id.' [1859; Rey], een afleiding van Frans chauvinisme.
Literatuur: Sanders 1993
Fries: sjauvinisme
38.   colbert zn. 'jas zonder panden'
categorie:
pseudo-leenwoord, eponiem
Nnl. colbert 'type jas' [1881; Sanders 1993b].
Genoemd naar de Franse staatsman Jean-Baptiste Colbert (1619-1683).
Dit type jasje is pas vanaf de 19e eeuw bekend. Het woord moet in 1881 al algemeen bekend zijn geweest, want deze datering komt zonder illustratie of toelichting uit een reclameblaadje van een sjieke Amsterdamse kledingzaak. Het was in de 19e eeuw in Nederland mode om kledingstukken naar belangrijke personen uit het verleden te noemen, zie molière, maar waarom juist deze naam is bedacht voor dit kledingstuk is niet met zekerheid bekend. Colbert was een van de bekendste staatslieden uit de Franse Gouden Eeuw. Er zijn verschillende motieven bedacht, zoals Colberts bemoeienis met de kant- en textielindustrie, maar volgens Sanders (1993b) was gewoon "zijn naam nog beschikbaar".
Literatuur: E. Sanders (1993b) 'Het laatste woord over het colbert', in: Trouw 25-10-1993, 2
Fries: kolbert
39.   colt zn. 'type revolver'
categorie:
leenwoord, eponiem
Nnl. Colt's revolver [1899; Woordenschat], colt 'revolver, geweer' [1930; Brandt/Haan], 'revolver' [1952; Koenen].
Ontleend aan Engels colt, verkort uit Colt's revolver en genoemd naar de uitvinder, de Amerikaan Samuel Colt (1814-1862), die er in 1835 het patent voor aanvroeg. Zie ook revolver.
De colt was niet alleen een effectief wapen in het leger, maar werd ook gebruikt door de outlaws van het wilde Westen. Vooral door de latere populariteit van de westerns werd de colt een begrip.
40.   corduroy zn. en bn. 'ribfluweel'
categorie:
leenwoord, eponiem
Nnl. corduroy [1899; Woordenschat].
Ontleend aan Engels corduroy [18e eeuw], wrsch. naar de persoonsnaam Corduroy (van Coeur de roi 'koningshart') (Debrabandere 1993, 285). Er is ook een verklaring dat de naam afkomstig zou zijn van corde 'koord, ribbel' en verouderd duroy, deroy 'wollen stof uit West-Engeland' [17e eeuw], van onbekende oorsprong; wrsch. is dit een pseudo-etymologie. Variante spellingen in het Engels in de 19e eeuw: cord(e) de/du roy zijn wel geïnterpreteerd als 'koningskoord' of als een verbastering van colour de/du roy 'koningskleur'; in het Frans komt dat laatste echter niet voor; ook hier is wrsch. sprake van latere herinterpretaties.
In Noordoost-Nederland bestaat voor corduroy de stofnaam constitutiekoord met varianten, bijv. in de provincie Groningen bruine constitutie koordenbroek [1855; WNT koord]; het Fries kent ook stúsjekoard en kestúsjekoard (Reker 2002). Het element -koord moet gevormd zijn naar het eerste element van corduroy.
Literatuur: S. Reker (2000) 'Constitutiekoord: Een intrigerende stofnaam', in: Woordenaar 4/1, 19-20
Fries: -

< Vorige 10 lemmata | Volgende 10 lemmata >
  naar boven