Gezocht op:
trefwoord: ""
en categorie: "alleen in Belgi of Nederland"

201 tot 203 van 203

1 | 11 | 21 | 31 | 41 | 51 | 61 | 71 | 81 | 91 | 101 | 111 | 121 | 131 | 141 | 151 | 161 | 171 | 181 | 191 | 201

Vorige 10 lemmata

Index:



tulband
tule
tulp
tumor
tumult
tumultueus
tunnel
turbulent
tureluurs
turen

turf

turnen
turven
tussen
tussenwerpsel
tut
tutoyeren
twaalf
twee
tweeklank
tweeling


201.   turf zn. 'brandstof uit veen'
categorie:
waarschijnlijk erfwoord, geleed woord, alleen in België of Nederland
Onl. turf als glosse in bitumen, quod turvas vocant et ad instar ligni aridi ardet 'brandstof die men turf noemt en die even goed brandt als droog hout' [1126; ONW]; mnl. torve 'turf, stuk turf' in mach deluen ... .ccc. telvoeder torue 'mag 300 karrenvrachten turf delven' [1270; VMNW], donghelt van den toruen & van den fasselen & van den colen 'accijns op turven, bundels brandhout en kolen' [1288-1301; VMNW], 'aardkluit' in mit toerve mit twighen 'met kluit en takken (met alles erop en eraan)' [1336; MNW], ghelijc den stroome, die torve vore hem neder drijft 'als de stroom, die aardkluiten voor zich uit stuwt' [1340-60; MNW], een turf 'een stuk turf' [ca. 1483; MNW].
Os. turf (mnd. turf, torf, vanwaar nhd. Torf); ohd. zurf, zurba; ofri. turf (nfri. turf < nl.); oe. turf (ne. turf, plaatselijk 'turf', maar algemeen 'graszode, grasmat, paardenrenbaan'); on. torf(a) (nzw. torv); alle oorspr. 'turf' en/of 'graszode', < pgm. *turfa-. Een Frankische vorm *turba is ontleend als Frans tourbe 'turf' en via het Frans ook in de andere Romaanse talen terechtgekomen. Vanuit het Duits en/of een Scandinavische taal is het woord in de betekenis 'turf' ontleend in de meeste Slavische talen, bijv. Russisch Torf.
Wrsch. verwant met Russisch derbá 'braakland, grasland'. Verdere herkomst onduidelijk. Traditioneel wordt het woord verbonden met Sanskrit darbha- 'bundel gras', maar dat wordt door Mayrhofer (1986) als onzeker beschouwd. Andere woorden die men ter vergelijking aanvoert, zoals Russisch dórob 'mand, korf', horen bij de wortel pie. *derbh- 'draaien' (IEW 211). Semantisch nauw verwant is Proto-Slavisch dĭrnŭ 'graszode' (o.a. Russisch dërn, Tsjechisch drn). Men veronderstelt daarom wel afleiding van een wortel pie. *der- 'scheuren, barsten' (LIV 119, zie teren), maar dat is zeer speculatief.
Hoewel in het Nederlands 'turf als brandstof' de vroegst gevonden betekenis is, is de oorspr. betekenis op grond van de andere Oudgermaanse talen wrsch. 'zode', in het Nederlands specifiek 'zode brandbare aarde, veen'.
turven (NN) ww. 'turf steken; tellen met streepjes'. Mnl. torfven 'turf steken' [ca. 1483; MNW]; vnnl. nyet moghen turfven of eenighe turff uyte heerlicheit voeren 'niet mogen turfsteken of enige turf uit de heerlijkheid voeren' [1536; MNW], turven 'turf stapelen' [1619; iWNT]; nnl. turven 'tellen d.m.v. het schrijven van streepjes in groepjes van vijf, eerst vier verticale, dan een dwarsstreep erdoorheen' in het turven en het tellen [1911; iWNT]. Afleiding van turf. De 20e-eeuwse betekenis is wrsch. ontstaan doordat men bij het tellen van een voorraad turf op deze manier streepjes zette.
Fries: turfturvje
202.   uitspanning zn. 'pleisterplaats' (NN)
categorie:
geleed woord, alleen in België of Nederland
Vnnl. alle herbergen daermen vuijtspanninghe hiel 'alle herbergen waar men kon uitspannen' [1553; iWNT], Een wtspanninge 'herberg, logement' [1573; Thes.].
Afleiding met -ing van het werkwoord uitspannen, dat in het Vroegnieuwnederlands zowel 'losmaken van de voor een wagen ingespannen paarden' als '(zich) ontspannen, tot rust komen' betekende, en is gevormd uit uit en spannen.
Oorspr. was een uitspanning dus een plaats waar het paard uitgespannen werd. Voor de BN-variant, zie afspanning.
Fries: útspanning
203.   wonen ww. 'gehuisvest zijn'
categorie:
erfwoord, geleed woord, geleed woord, geleed woord, alleen in België of Nederland
Onl. wonon 'wonen, verblijven' in Uuonon sal ic an selethon thinro an uueroldi 'ik zal in eeuwigheid in uw verblijfplaats wonen', thia uuonont an gemerke 'zij die in de grensstreek wonen' [10e eeuw; W.Ps.]; mnl. wonen [1201-25; VMNW].
Os. wonōn; ohd. wonēn (nhd. wohnen); ofri. wunia, wenia (nfri. wenje); oe. wunian; alle 'verblijven, wonen e.d.'; on. una 'tevreden zijn' (nno. una); got. in unwunands 'ontevreden'; < pgm. *wunēn-, *wunōn- 'tevreden zijn'. Deze betekenis ligt ook ten grondslag aan die van pgm. (alleen West-Germaans) *gi-wuna(n)- (zn.) 'gewoonte', (bn.) 'gewend', waaruit in het Nederlands en het Duits de betekenis 'gebruikelijk' is ontstaan, zie gewoon.
Wrsch. een afleiding van de wortel pie. *uenH- 'begeren' van waan. Zie ook de causatiefafleiding wennen van diezelfde wortel.
woning zn. 'ruimte waar men woont'. Onl. wonunga in Uuerthe uuonunga iro uuosti 'moge hun woning een woestenij worden' [10e eeuw; W.Ps.]; mnl. woninge 'ruimte waar men woont, huis' [1240; Bern.]. Afleiding van wonen met het achtervoegsel -ing. ◆ woonachtig bn. 'verblijf houdend'. Mnl. woonachtich: wonagteg [1240; Bern.], in die binden brugschen ambochte wonanuch es 'die binnen het ambtsgebied van Brugge woont' [1280; VMNW]. Afleiding van wonen met het achtervoegsel -achtig. ◆ woonst zn. (BN) 'woning'. Mnl. woonste 'woonplaats, domicilie, woning, verblijf' in dat ... zie hem verdroeghen met haerre woenste 'dat zij zich verplaatsten met hun woning' [1283; VMNW]; vnnl. woninghe oft woonste [1562; Naembouck]. Afleiding van wonen met het achtervoegsel -st (VMNW), zoals in dienst, gunst, komst, kunst, winst. Dat woonste zou zijn ontstaan door verzwakking van het tweede lid in woonstee, dat zelf uit woonstede ontstond door d-syncope, is hoogst onwaarschijnlijk. In vergelijkbare samenstellingen bedstee, hofstee, legerstee, uit resp. bedstede, hofstede, legerstede, is zo'n verzwakking immers evenmin opgetreden. De vormen woonstede en woonstat, die in het Middelnederlands zeer frequent waren, zijn volksetymologisch beïnvloed door samenstellingen als bedstede. Het woord woonst is in het NN verouderd, maar in het BN nog vrij gebruikelijk, met name in de samenstelling tweewoonst 'twee-onder-een-kapwoning'.
Fries: wenjewenning ◆ - ◆ went

Vorige 10 lemmata
  naar boven