inhoudsopgave    volgende

INLEIDING

Het Kiliaanproject

Het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands (EWN) wordt met dit vierde deel afgesloten; voor een vijfde deel is geen financiering gevonden. In dit vierde deel van het EWN staan 2351 lemma’s. In veel gevallen wordt in een lemma meer dan een trefwoord beschreven; meestal gaat het daarbij om eenvoudige afleidingen. Bij elkaar worden zo ca. 2960 woorden behandeld. Het EWN is in de tweede helft van de jaren 1980 door dr. W. Pijnenburg van het Leidse Instituut voor Nederlandse Lexicologie opgezet. Begin jaren 1990 droeg hij het project over aan dr. M. Philippa, die vervolgens dr. F. Debrabandere en dr. A. Quak aanzocht om samen met haar de hoofdredactie te vormen. Op 1 april 2006 zijn dr. T.H. Schoonheim en dr. N. van der Sijs tot de hoofdredactie toegetreden. De vijf hoofdredacteuren hebben de werkzaamheden onderling verdeeld; om praktische, bibliografische en historische redenen is de naam van dr. M. Philippa vooropgezet, zoals in de vorige delen.

Het project kreeg al snel de bijnaam Kiliaanproject, naar de zestiende-eeuwse lexicograaf Cornelius Kiliaan, oftewel Cornelis van Kiel. Diens bekendste boek is het Etymologicum teutonicae linguae (3e editie 1599), een woordenboek Nederlands-Latijn en tegelijkertijd het eerste (wetenschappelijk bedoelde) etymologische woordenboek van het Nederlands. Kiliaan beschrijft de woorden van zijn eigen (Brabantse) dialect en vergelijkt ze met die uit andere gewesten en andere talen.

De doelstelling van het Kiliaanproject is een goed, degelijk, wetenschappelijk en toch leesbaar etymologisch woordenboek van het Nederlands tot stand te brengen, waarin de laatste wetenschappelijke inzichten en informatiebronnen zijn verwerkt, zoals de gegevens uit de Oudnederlandse en Vroegmiddelnederlandse woordenboeken en de recentste etymologische en historische woordenboeken van andere, met name Germaanse, talen. In het EWN wordt speciale aandacht gegeven aan de oudste dateringen van woorden en aan de vorm- en betekenisontwikkelingen binnen het Nederlands.

Van 1997 tot april 2005 is het project financieel gesteund door veel instellingen, fondsen en particulieren (zie de dankbetuigingen in deel 1 en 2). Voor het beheer van de financiën werd een speciale stichting opgericht, de Kiliaanstichting (een stichting in ruste sinds 2006). Door financiële strubbelingen duurde het tot november 2003 voordat het eerste deel van het EWN kon worden uitgegeven. De volgende drie delen zijn volgens planning met telkens twee jaar tussenpozen verschenen. In 2005 is het project ondergebracht bij het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL) te Leiden. Dit instituut heeft van 1 april 2005 tot 1 november 2009 de kosten van de bureauredactie op zich genomen.

De tekst van het complete EWN is vanaf eind november 2009 beschikbaar op de website www.etymologie.nl. Na de voltooiing van het EWN zullen er geen gedrukte delen meer verschijnen, maar de informatie op de website zal zoveel mogelijk up-to-date gehouden worden en waar nodig gecorrigeerd. Ook zullen er nieuwe gegevens aan de website toegevoegd worden door vrijwilligers. Bovendien zullen de trefwoorden van het EWN op termijn gekoppeld worden aan de andere woordenboeken van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie, en het materiaal uit het EWN kan ten goede komen aan nieuwe lexicografische producten.

vorige    inhoudsopgave    volgende

Inrichting van het EWN

Het EWN is een wetenschappelijk etymologisch woordenboek voor het moderne bovenregionale Nederlands. Dat betekent dat er in principe geen verouderde en dialectale trefwoorden zijn opgenomen, hoe interessant die etymologisch gezien ook kunnen zijn. Voor de basisselectie van de trefwoorden in het EWN is uitgegaan van Van Dale Groot woordenboek van hedendaags Nederlands en Verschueren Groot encyclopedisch woordenboek. Het boek is alfabetisch opgezet.

Het spreekt vanzelf dat een etymologisch woordenboek veel minder gelede woorden bevat dan een beschrijvend woordenboek. Samenstellingen en afleidingen krijgen in beginsel alleen een eigen ingang als ze qua betekenis en ontwikkeling belangrijk afwijken van wat op grond van de samenstellende delen of het simplex verwacht kan worden. Bij de trefwoordkeuze is geprobeerd zo objectief mogelijk te zijn, maar subjectiviteit is niet uit te sluiten. Sommige gelede woorden zijn als sublemma opgenomen.

In totaal bevat het EWN ruim 10.000 ingangen. In veel gevallen worden in een lemma meerdere trefwoorden beschreven; meestal gaat het daarbij om eenvoudige afleidingen. Bij elkaar worden zo ruim 13.000 woorden behandeld.

In het kopje van ieder lemma (woordenboekartikel) staat een betekenis. Deze betekenis is niet volledig, maar dient er uitsluitend toe om een aanwijzing te geven van wat de inhoud ongeveer is: gaat het bijvoorbeeld om een keukeninstrument of een zoogdier. Expliciete betekenisontwikkelingen worden in het lemma zelf behandeld, soms uitsluitend bij de attestaties met dateringen en soms ook in de verdere discussie.

Bij ieder woord wordt een eerste attestatie vermeld, de eerste schriftelijke bewijsplaats die de redactie heeft kunnen vinden. Bij latere vorm- en betekenisontwikkelingen worden opnieuw dateringen gegeven. Dateringen geven aanwijzingen omtrent de cultuur van een bepaalde periode, maar men mag ze nooit als absoluut beschouwen. Niet alle woorden worden meteen opgeschreven (dit geldt zeker voor de oudste periode) en niet alle bronnen staan ter beschikking van een woordenboekmaker.

Bij een groot aantal leenwoorden staat dat ze al dan niet via het Frans zijn ontleend aan het Latijn. Het is in die gevallen niet duidelijk welke van deze mogelijkheden juist is; zelfs kunnen beide als rechtstreekse bron voor het Nederlands hebben gediend. Heel vaak zien we in het Nederlands eerst een Latijnse vorm verschijnen en later een Franse. Soms houden we die Latijnse vorm nog heel lang vast, zoals bijvoorbeeld het geval is bij analyse, dat in de 17e en 18e eeuw steevast als analysis werd geschreven en daarna plotseling nauwelijks meer.

vorige    inhoudsopgave    volgende

Betrokkenen bij het EWN

Correspondentieadres: Instituut voor Nederlandse Lexicologie, Postbus 9515, 2300 RA Leiden, ewn@inl.nl.


Hoofdredactie

Dr. F. Debrabandere, naamkundige en dialectoloog

Dr. M.L.A.I. Philippa, oudgermanist en scandinavist; gepensioneerd universitair docent historische Nederlandse taalkunde

Prof. dr. A. Quak, germanist en scandinavist; universitair hoofddocent, Universiteit van Amsterdam, bijzonder hoogleraar Universiteit Leiden

Dr. T.H. Schoonheim, historisch taalkundige, naamkundige en lexicoloog, INL Leiden

Dr. N. van der Sijs, historisch taalkundige en slavist, INL Leiden


Bureauredactie

Drs. J.D. Balkenende, historisch taalkundige en slavist, INL Leiden


Specialistische redacteuren en adviseurs

Dr. J.B. den Besten, universitair hoofddocent Algemene Taalwetenschap en Afrikaans, Universiteit van Amsterdam. Specialisatie: Jiddisch, Hebreeuws, Semitisch; woorden

Dr. R. Derksen, Indogermanist, Universiteit Leiden. Specialisatie: Baltische accentologie; Indo-Europees

Prof. dr. J. Gerritsen, em. hoogleraar Rijksuniversiteit Groningen. Specialisatie: oude dateringen

Drs. R.A.C.A.M. Geuljans, romanist te Manduel (Frankrijk). Specialisatie: (Oud)frans

Prof. dr. L. De Grauwe, hoogleraar Duits, Rijksuniversiteit Gent. Specialisatie: Oudnederlands; Germanistiek

Dr. I. van Hardeveld, historisch taalkundige Nederlands. Specialisatie: oude dateringen, Middelnederlands

Prof. dr. J. Hoekstra, hoogleraar Universiteit Kiel (Duitsland). Specialisatie: (Oud)fries

Dr. W.J.J. Honselaar, universitair hoofddocent Slavische talen aan de Universiteit van Amsterdam. Specialisatie: Russisch en andere Slavische talen

Drs. J. ten Hoonte, bioloog. Specialisatie: biologische termen

Dr. G.J. Kroonen, scandinavist, germanist, vergelijkende taalwetenschapper. Specialisatie: substraattalen

Drs. P.N. Kuiper, Talen en culturen van China, Universiteit Leiden. Specialisatie: Chinees en Japans

Dr. G.J. Mulder, medewerker Spaanse taal en cultuur, Universiteit van Amsterdam. Specialisatie: Spaans, Catalaans, Portugees

Dr. H.C.B. Perridon, universitair hoofddocent taalkunde van de Scandinavische talen, Universiteit van Amsterdam. Specialisatie: Scandinavisch

Drs. J. Posthumus, anglist, gepensioneerd universitair medewerker Rijksuniversiteit Groningen. Specialisatie: Engels, oude dateringen

Dr. E. Roegiest, medewerker Vakgroep Romaanse Talen en Taal & Communicatie, Universiteit Gent. Specialisatie: taalkunde Romaanse talen en Portugees

Dr. A. Schippers, universitair docent Talen en Culturen van het Nabije Oosten aan de Universiteit van Amsterdam. Specialisatie: Arabisch

Prof. dr. G.A.J. Tops, em. hoogleraar Algemene en Vergelijkende Taalkunde, Universiteit Antwerpen. Specialisatie: Germaans en Engels

Dr. M.A.C. de Vaan, Indogermanist, Universiteit Leiden. Specialisatie: Indo-Europees

Dr. A. Vanderheyden, medewerker Vakgroep Romaanse talen, Universiteit Antwerpen. Specialisatie: historische taalkunde Romaanse talen, met name Frans

Dr. F.M.J. Waanders, gepensioneerd universitair docent Grieks, Universiteit van Amsterdam. Specialisatie: klassieke talen; Indo-Europees


Redacteuren-lemmaschrijvers deel 4

Drs. J. van den Berg, anglist

Drs. ir. M.J. Hoekstra, bouwkundige en neerlandicus

Drs. J.H.J. Luif, neerlandicus

D. Masure, student scandinavistiek

Drs. A. Roeleveld, anglist en oudgermanist

Drs. mr. K.F. Rottschäfer, jurist en oudgermanist

Dr. E. Ruijsendaal, historisch taalkundige

Drs. J.J. Wagemakers, neerlandicus en lexicoloog


Begeleidingscommissie

Prof. dr. H. Bennis, Meertens Instituut Amsterdam

Prof. dr. M. Devos, Universiteit Gent

Prof. dr. A.M. Lubotsky, Universiteit Leiden

Dr. W.J.J. Pijnenburg, Instituut voor Nederlandse Lexicologie, Universiteit Leiden

Prof. dr. F.P. Weerman, Universiteit van Amsterdam

Prof. dr. R. Willemyns, hoogleraar Nederlandse taalkunde aan de Vrije Universiteit Brussel


Medewerkers aan alleen de delen 1, 2 en/of 3

Prof. dr. R.S.P. Beekes, em. hoogleraar Vergelijkende Indo-Europese taalwetenschap, Universiteit Leiden

Drs. A.T. Boersma-Van der Mark, frisist

Dr. D. Boutkan (overl.), substraatspecialist

Dr. F. Claes S.J. (overl.), lexicograaf en lexicoloog

M. De Coster, specialist jargon, slang en neologismen

Dr. Y. Coutant, romanist te Bellegem

Dr. C. de Groot, universitair docent Hongaars aan de Universiteit van Amsterdam

L. Hendriksen, bureauredacteur

Prof. dr. T. Hofstra, hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen, specialist Fins

K. Kloostra, bureauredacteur

Dr. E.H. van der Linden, universitair hoofddocent Roemeens aan de Universiteit van Amsterdam

Lic. B. Mesotten, specialist kerkelijke (met name katholieke) geschiedenis en terminologie

Dr. M. Rem, specialiste Middelnederlands aan de Radboud Universiteit Nijmegen

J. Seitz, bureauredacteur

K. Stroobants, bureauredacteur

Prof. dr. E. Polomé (overl.), em. hoogleraar Vergelijkende Taalkunde aan de Universiteit van Austin, Texas


Lemmaschrijvers voor alleen de delen 1, 2 en/of 3

Gerbrand Bakker

Jacques van Keymeulen

Dorine van den Beukel

Marco Keurentjes

Martijn Bezuijen

Wil Pijnenburg

Rolf Bremmer

Hester Pit

Dana Constandse

Carole Post van der Linde

Rick Derksen

Margit Rem

Magda Devos

Kees Samplonius

Marianne Elsakkers

Ewoud Sanders

Marie-Louise Gerla

Jan Seitz

Dirk Glandorf

Jan Seitz

Annette Goddijn

Katrien Stroobants

Jan Heersche

Piet Verhoeff

Wil Pijnenburg

Rina de Vries


Studentlemmaschrijvers

De volgende studenten hebben lemma's geschreven voor een van de verschenen delen binnen het kader van het college Etymologie van Marlies Philippa:

Walter Bakhuis

Eva Kuijper

Gerbrand Bakker

Susanne Kuijpers

Jeroen Balkenende

Denis Kuznetsov

Anita van Beek

Jasmina Maksimovic

Janneke Belt

Joke Manshanden

Dorine van den Beukel

Saskia van der Meij

Jantine Beuvens

Jeroen van der Meulen

Martijn Bezuijen

Fred Mostert

Laurens Bloem

Astrid Mulder

Floor ten Brink

Han Nijdam

Marleen Cannegieter

Natasja Odelevskaja

Quin van Dijk

Marrigje Paijmans

Anita van Beek

Hester Pit

Rafael Fischer

Julia Poptsowa

Maya Frijn

Karling Rottschäfer

Janina Gatzky

Sarah de Ruyter

Annette Goddijn

Nathalie Sala

Maarten Govaarts

Ans Schoorlemmer

Fleur van Groen

Jan Seitz

Peter de Grood

Tanja Sjoemilowa

Maarten van der Gulik

Brigit Slechte

Cathy Halsema

Jessica Smit

Dieuwke van der Have

Mireille Snels

Freek Havermans

Rosa Spanjaard

Liselot van Heesch

Ranko Steusel

Hella Hendriks

Anna Stolk

MaartenJan Hoekstra

Thijs van Tongeren

Esther Hol

Irit van der Veldt

Anna Ietswaart

Marjolein Verdam

Betty Klaasse

Inge Weel

Tamara Kleinveld

Elsbeth van Wees

Pasja Kloboekov

Vincent Weggema

Sasja Koetsier

Josephine Wernsen

Lonneke Koolman

vorige    inhoudsopgave    volgende

Dankbetuigingen

Aan het totstandkomen van het eerste deel van het EWN hebben de volgende fondsen en instellingen financieel bijgedragen:

Algemeen Nederlands Verbond

Carl Lieve Fonds

De Frans Mortelmans Stichting

Genootschap Onze Taal

K.F. Heinfonds

Kuijper Klassiek

M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting

Prins Bernhard Fonds

Spoorwegpensioenfonds

Staatsdrukkerij Uitgeverij Sdu

Stichting VSB Fonds

Vereniging van Oudgermanisten



Verder heeft de stichting donaties ontvangen van de volgende personen:

Harry Cohen te Tervuren BE

Dr. J.C. Elias-Lexis te Amersfoort NL

Drs. G.W. van Gulik te Delft NL

Dr. J. van IJzeren te Eindhoven NL

G. Hesselink te Assen NL

Dr. M. Philippa te Amsterdam NL

W.J.M. Sterenborg te Tilburg NL



Aan het totstandkomen van het tweede deel van het EWN hebben de volgende instellingen, fondsen en particulieren financieel bijgedragen:

ACLC, Onderzoekinstituut voor Taal en Communicatie aan de Universiteit van Amsterdam

Algemeen Nederlands Verbond

Carl Lieve Fonds

Delta Lloyd Personeelsfonds

Faculteit der Geesteswetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam

De Frans Mortelmans Stichting

M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting

Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen

Kuijper Klassiek

W.J.M. Sterenborg

Stichting LOUT

Een anonieme mecenas



De Nederlandse Taalunie is verantwoordelijk voor de financiering van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie, waar het EWN sinds 2005 is ondergebracht.

Voor enkele etymologische problemen, met name wat betreft dateringen, voor deel drie en vier hebben lezers van het tijdschrift Onze Taal waardevolle suggesties gedaan, na een oproep van ons in het juli/agustusnummer van 2007 en het juninummer van 2009; wij zijn daarvoor zeer dankbaar. Het Philips Bedrijfsarchief heeft informatie verschaft over recorder en de familie van L.F.A. (Frits) Bode over vlizotrap. Voorts zijn wij Jan Luif en Annelies Roeleveld dankbaar voor hun suggesties bij het lezen van de drukproeven van deel drie en vier, en Jasmijn van Splinter voor haar assistentie bij de verwerking van correcties in de kopij.

De grootste dank verdienen evenwel alle medewerkers van en betrokkenen bij het EWN die er in heden en verleden met grote inzet en veel enthousiasme voor hebben gezorgd dat het boek tot stand kon komen. Hun namen staan hierboven vermeld. De instellingen waaraan de redactieleden zijn verbonden, de Belgische en Nederlandse universiteiten, hebben hun medewerkers voor een deel van hun taak vrijgesteld voor het werk aan het EWN. Het project heeft ook steeds een beroep kunnen doen op onbezoldigde medewerkers. Hun werk is van onschatbare waarde geweest.

Bij een klein aantal lemma's staan feiten (vooral dateringen) vermeld die niet uit een schriftelijke bron afkomstig zijn, maar uit persoonlijke waarneming van een redacteur, een adviseur of een buitenstaander. In onderstaande lemma's wordt melding gemaakt van een persoonlijke waarneming door de volgende personen.

adapteren

Annelies Roeleveld

affaire

Marlies Philippa

alfa

Johan Gerritsen, schriftelijke mededeling d.d. 31-10-2000

ba 2

Dana Constandse

bamzaaien

Johan Gerritsen, schriftelijke mededeling d.d. 31-10-2000

baxter

Frans Debrabandere

beat

Annelies Roeleveld

berline

Frans Debrabandere

bermuda

Ir. W.A. de Vries, in 1947 voor de KPM aanwezig in het Caraïbisch gebied, mondelinge medeling juni 2001

bijstaan

Annelies Roeleveld en Marlies Philippa

bissen

Frans Debrabandere

boslandcreool

Annelies Roeleveld

brocante

Frans Debrabandere

desktop

Marie-Louise Gerla

filet

Edgar Polomé

flamboyant

Annelies Roeleveld

galgje

Jeroen Balkenende, Johan Gerritsen

ge-te

Luc De Grauwe

-gewijs

Luc De Grauwe

hospiteren

Jeroen Balkenende

interim

Guy Tops

kap

Guy Tops

mans

Victor Kuijper

mazzel

Johan Gerritsen

pief

Johan Gerritsen

tosti

Adri Nijsen

vinkje

Frans Moene

vorige    inhoudsopgave    volgende